Ўзбекистон пенсия тизимини ислоҳ қилиш таклиф этилди. Унда пенсия бадалини ошириш, пенсия ёшини қайта кўриб чиқиш каби таклифлар ўрин олган.
Ўзбекистон “Allianz Pension Ranking 2023” пенсия рейтингидаги 75 та мамлакатлар қаторида 71-ўринни эгаллаган (Қозоғистон 34-ўринда, Россия – 37, Туркия – 59-ўринда).
Мазкур рейтинг учта суб-индексларга асосланган, булар:
базавий шароитлар, барқарорлик ва пенсия тизимининг монандлиги. Улар 1 дан 7 гача бўлган шкала бўйича баҳоланади (бунда 1 – энг юқори баҳо). Ўзбекистоннинг умумий баҳоси 4,5 ни ташкил этган. (базавий шароитлар бўйича 4,4; барқарорлик бўйича 3,6 ва монандлик бўйича 5,3). Стратегик ислоҳотлар агентлиги мазкур ҳолат сабаблари ва пенсия тизими яхшилаш имкониятларини ўрганди.
Агентлик хулосасига кўра, Ўзбекистонда пенсия бадаллари даражаси (12-25%) бошқа мамлакатларга нисбатан юқори ҳисобланади. Бироқ тўловларнинг ялпи коэффициенти (55%) ўртача. Ушбу кўрсаткич ишчининг ўртача иш ҳақига нисбатан олинган ўртача пенсияни кўрсатади. Бу номувофиқлик фуқаро пенсия бадалларидан кўп маблағ олмаётгани ва пенсиялар жуда паст эканлигини англатади. Бундан ташқари, Ўзбекистонда норасмий бандлик юқори бўлгани сабабли пенсия таъминоти тизимининг қамрови паст бўлиб – 38%ни ташкил этади. Пенсия механизмлари сифатида фойдаланиш мумкин бўлган расмий молиявий хизматлар оммабоплиги ҳам паст.
Қайд этилишича, Ўзбекистон пенсия тизими мажбурий бадаллар бўйича белгиланган тўлов тизимидан иборат бўлиб, борган сари давлат бюджетидан кўпроқ молиялаштирилмоқда.
Сўнгги 10 йилда Пенсия жамғармаси даромадлари 3,4 бараварга ошган бўлса, харажатлари 5 бараварга ошган. 2020 йилдан пенсия тўловларини молиялаштириш учун давлат бюджетидан доимий равишда трансферт ажратилмоқда.
2022 йилда трансферт миқдори 11 трлн сўм (жами харажатнинг 24,7%) ташкил этган бўлса, 2023 йилда 15 трлн сўм (29%) кўзда тутилган. 2030 йилда трансферт миқдори 38 трлн сўмга етиши прогноз қилинмоқда.
Агентлик мутахассислари бу муаммога сабаблардан бири сифатида бадаллар миқдорини камлигини кўрсатиб ўтишган.
«Тўловлар ўрнатилган тизим – бу фуқаронинг белгиланган пенсия олиши кафолатланган пенсия тизими ҳисобланади. Пенсия миқдори бадаллар миқдорига, пенсия ёшига ва иш стажига қараб ўзгариши мумкин, аммо уни белгилашнинг қатъий қоидалари мавжуд. Бироқ, олинган пенсия миқдори одатда бадалларга боғлиқ эмас, чунки бадаллар одатда умумий пенсия жамғармасига бирлаштирилади.
Аксарият мамлакатларда мазкур компонент касбий пенсия дастурлари ёки шахсий жамғариш дастурлари билан тўлдирилади. Ўзбекистонда касбий пенсия режалари мавжуд эмас. Мавжуд бўлган ягона индивидуал жамғариш дастури мажбурий бўлиб, бадаллар ставкаси паст бўлгани (ойлик иш ҳақининг 0,1%) ва чекловчи қоидалари кўп бўлгани боис катта аҳамият касб этмайди.
Ушбу маблағларга ҳар йили инфляция миқдорида фоиз даромадлари (2021 йилда 10%, 2022 йилда 12,4%, 2023 йилда 8,8%) ҳисоблансада, фуқаролар ўз жамғармаларини ихтиёрий равишда бошқа молиявий инструментларга ёки банк омонатларига йўналтириш ҳуқуқига эга эмас»,
деб изоҳланган таҳлилда.
Агентлик мутахассислари бир қанча давлатлар пенсия тизимига оид мисолларни келтиришган ва
Ўзбекистон пенсия тизимини такомиллаштириш учун қуйидагилар таклиф этишган:
- Халқ банкидаги амалдаги мажбурий пенсия жамғарма ҳисобварақлари тизими ихтиёрий, мослашувчан ва бошқа банклар учун очиқ шаклга ўтказилишини таъминлаш;
- Йирик иш берувчиларга касбий пенсия таъминоти тизимини жорий этишга рухсат бериш, уларни молия институтлари билан ҳамкорлик учун боғлаш;
- Ўзини ўзи банд қилганлар томонидан давлат пенсия жамғармасига киритиладиган бадаллар миқдорини бир марталик қатъий белгиланган миқдор ўрнига даромадларига боғлиқ қилиб белгилаш. Уларга оз миқдорда бадал киритишга рухсат бериш;
- Ҳар бир пенсия учун маъмурий ва операцион харажатларни камайтириш учун давлат пенсия жамғармаси бошқарувини такомиллаштириш;
- Шаффофликни ошириш, пенсиянинг аниқ мезонларини белгилаш ва тизимни янада автоматлаштириш харажатларни камайтириш имкониятини беради;
- Расмий бандлик даражасини шу жумладан хотин-қизлар ўртасида ошириш, бу пенсия таъминоти тизимига бадаллар базасини ва аҳолини қамрови даражасини ошириш имконини беради, дейилади хабарда.
Шунингдек, агентлик томонидан пенсия тизимини такомиллаштириш мақсадида Президент фармони лойиҳасини ишлаб чиқиш тавсия этилган.
Мутахассислар пенсия тизимини кенг кўламли ислоҳ қилиш, шу жумладан пенсия тайинлаш шартларини қайта кўриб чиқиш, пенсия ёшини умр давомийлигига мослаб қайта кўриб чиқиш, иш стажи ёки пенсия олиш учун бадалларни қайта кўриб чиқиш, пенсия тизимининг молиявий барқарорлигини таъминлаш ва аҳоли қамровини ошириш каби жиҳатлар инобатга олиниши мақсадга мувофиқ ҳисоблашмоқда.