Vafot etgan Ibrohim Raisiy o‘rniga Eronga yangi prezident saylandi.
5 iyulь kuni Eronda o‘tkazilgan navbatdan tashqari prezidentlik saylovlarining ikkinchi bosqichida islohotchi, sobiq sog‘liqni saqlash vaziri Masъud Pezeshkiyan g‘alaba qozondi.
Ammo uning saylovdagi raqiblari zhuda kuchli shaxslar edi. Eron vise-prezidenti Amir-Husayn, Eronning “Islomiy taraqqiyparvar va adolatli xalqi” deya nomlanuvchi partiyadan vakil Muhammad Bag‘ir, Mustaqil Kengash aъzosi Said Zhaliliy, “Islom inqilob yo‘li izdoshlari” zhamiyatidan vakil Alirizo Zakani, “Zhangari ruhoniylar” uyushmasidan vakil Mustafo Pirmuhammad. Ammo xalq Pezeshkiyanni tanladi. Hech bir partiyadan nomzod sifatida ko‘rsatilmagan mustaqil saylanuvchi Erondagi saylovlarda qatnashgan zhami 30 million 530 ming fuqaroning 16 million 384 ming ovozini, ёki umumiy ovozlarning kamida 53,6 foizini qo‘lga kiritdi. Xo‘sh, Eron xalqi nima uchun uni tanladi?
Bu savolga Yaqin Shars masalalari bo‘yicha mutaxassis, siёsatshunos Ravshan G‘oziev zhavob berdi.
“Eron xalqining o‘zi ham charchagandi. Isroil bilan ziddiyat, Yaqin Sharqdagi xar hil urushlardan to‘yib ketgandi. Shuning uchun Pezishkiyanga qarshi bo‘lgan, hukumatga dahldor odamni emas, balki xalq ichidan chiqqan, fuqarolik ishlarida, sog‘liqni saqlash sohasida ishlagani uchun uni tanlashdi. Xalqning bunday tanlov qilishi bekorga emas. Agar eronliklar hukumatning Isroil bilan, ёki Yaqin Sharq bilan tashqi siёsatidan mamnun bo‘lganda edi o‘sha islomiy taъsiri bo‘lgan shaxs bugun prezident bo‘lardi”,
dedi u.
Uning asosiy raqibi esa Eron rahbarining respublika Milliy xavfsizlik oliy kengashidagi vakili, konservator Said Zhaliliy esa 13,538 million – 44,3 foiz ovoz oldi.
Ammo rasmiy maъlumotlarga ko‘ra, Eron prezidentligi uchun saylovlarda saylovchilarning faqat 49,8 foizi, yaъni yarmigina ishtirok etgan. Islom Respublikasi saylov shtabining rasmiy vakili Muhsin Islomiyning so‘zlariga ko‘ra, ovoz berishning ikkinchi bosqichida 30,530 million saylovchi ishtirok etgan, Eronda esa 61 millionga yaqin kishi ovoz berish huquqiga ega. Prezidentlik saylovining birinchi bosqichida saylovchilarning taxminan 40 foizi ishtirok etdi. Bu esa Islom Respublikasi tarixidagi eng past ko‘rsatkichdir.
Xo‘sh, Pazeshkiyan kim? Raisiydan so‘ng u Eron siёsatini qay darazhada o‘zgartira oladi? Urushlar to‘xtaydimi?
Masъud Pezeshkiyan 1954 yil 29 sentyabrda Eronning G‘arbiy Ozarbayzhon viloyatining, Mehobod qishlog‘ida tug‘ilgan. Kelib chiqishi turkiylardan.
“Men Ozarbayzhon viloyatining Mehobod shahrida (Eron) tug‘ilganman. Farzandlarimga uyda forscha gapirishga hech qachon ruxsat bermaganman, biz hamisha turkiy tilda gaplashganmiz. Men turk ekanligimni aniq bilaman. Mening otam turk, onam ham. Turk ekanligimdan faxrlanaman”,
degan u bir necha yil oldingi intervьyusida.
Masъud Pezeshkiyan asli kardiozharroh. 1973 yilda maktabni tamomlab, muddatli harbiy xizmatni o‘tash uchun Zabol shahriga ko‘chib o‘tadi. Aynan shu davrda u tibbiёtga qiziqa boshladi. Xizmatni tugatib, tug‘ilib o‘sgan viloyatiga qaytib, tibbiёt institutiga o‘qishga kiradi va umumiy tibbiёt yo‘nalishi bo‘yicha diplom oladi. Eron-Iroq urushi paytida (1980–1988) Pezeshkiyan tez-tez frontda bo‘lgan, u erda tibbiy guruhlarni yuborish uchun masъul bo‘lgan va shifokor bo‘lib ishlagan. Pezeshkiyan 1985 yilda umumiy amaliёt shifokori kursini tugatib, tibbiёt kollezhida fiziologiyadan dars bera boshlaydi.
Urushdan keyin Tabriz tibbiёt fanlari universitetida umumiy zharrohlik yo‘nalishi bo‘yicha o‘qishni davom ettirdi. 1993 yilda Eron tibbiёt fanlari universitetida kardiozharrohlik ixtisosligini olgan. Keyinchalik u kardiozharrohlik bo‘yicha mutaxassis bo‘lib, 1994 yilda Tabriz tibbiёt fanlari universiteti prezidenti bo‘lib, bu lavozimda besh yil ishlagan.
U aynan urushni ko‘rgani sababli ham endilikda Eronning katta va kichik ziddiyatlariga barham berishi mumkinligi aytilmoqda. Agar u Tinchlik siёsatini yuritsa, bu AQSh va Evropada yaxshi qabul qilinishi mumkin.
“Urushlar sabab Eron iqtisodiёti ancha orqaga ketdi, inflasiya oshdi. Bu esa olib borilaёtgan siёsatning noto‘g‘riligidan kelib chiqadi. AQSh chiqib ketgan bo‘lsa ham Evropa davlatlari Eron bilan Yadro kelishuvining normallashuvini kutmoqda. Shunday ekan ular yana mamlakatda uranning boyitilishidan umidvor. Ayniqsa, dolzarb bo‘lib turgan Falastin—Isroil urushi va Iroqdagi holat borasida Pezeshkiyanning qanday siёsat yuritishi qiziq“,
deya fikr bildirdi siёsatshunos.
Xo‘sh, u siёsat olamiga qanday kirib keldi?
Pezeshkiyanning siёsiy yo‘li 1997 yilda Muhammad Xotamiy maъmuriyatiga sog‘liqni saqlash vaziri o‘rinbosari sifatida qo‘shilishi bilan boshlangan. To‘rt yil o‘tib, u 2001 yildan 2005 yilgacha ushbu lavozimda ishlagan Sog‘liqni saqlash vaziri etib tayinlandi. O‘shandan beri u besh marta Eron parlamentiga saylangan va 2016 yildan 2020 yilgacha parlament raisining birinchi o‘rinbosari lavozimida ham ishlagan.
U 2013 yilgi prezidentlik saylovlarida qatnashgan vaqtida maъlum sabablarga ko‘ra nomzodini qaytarib olgan. 2021 yilgi prezidentlik saylovlarida esa uning nomzodi rad etildi.
2024 yilgi navbatdan tashqari prezidentlik saylovlarida Pezeshkiyan ishtirok etish huquqini qo‘lga kiritdi. Saylovlarning ikkinchi bosqichida kuchli raqib Said Zhalilini engib o‘tgan Maъsud Pezeshkiyan endi Eron siёsatini o‘zgartira oladimi? Tahlilchilar uning boshqa rahbarlardan farqli ravishda demokratroq ekanini aytmoqda.
Ammo Eronda prezidentdan boshqa yana bir kuchli boshqaruvchi bor – Oyatulloh Homanaiy. Eronning diniy etakchisi va Oliy rahbari. U mamlakatdagi umumiy qoidalarni o‘rnatadi va hatto prezidentni tasdiqlab beradi.
Pezeshkiyanning turmush o‘rtog‘i ham shifokor edi. Ammo u 1993 yilda avtohalokatda bir nafar farzandi bilan vafot etadi. Shundan so‘ng Pezeshkiyan qolgan ikki o‘g‘li va qizini ёlg‘iz o‘zi katta qilgan va hech qachon boshqa oila qurmagan. Uning qizi Zahra Pezeshkian Sharif texnologiya universitetida kimё magistri darazhasiga ega. Eron faollari Pezeshkiyanning aёllar huquqlarini taъminlash bo‘yicha ham ancha ildam ekanini aytmoqda.