Xitoy taraqqiyot Banki O‘zbekistonga 2.2 milliard AQSh dollarida mablag‘ azhratgan
Bu mablag‘ O‘zbekistonda qanday taqsimlangan?
20 yil davomida Xitoydan olingan milliardlab dollarlik mablag‘lar nimaga sarflandi ?
Xitoy so‘nggi 22 yil ichida Markaziy Osiyo uchun 105 milliard AQSh dollari miqdorida mablag‘ azhratgan. Ushbu mablag‘ning 18 milliard dollari O‘zbekiston uchun yo‘naltirilgan edi. Mablag‘lar asosan Xitoyning tashqi investisiya uchun yo‘naltirilgan Xitoy taraqqiyot banki tomonidan azhratilgan.
18 milliard dollarlik yirik mablag‘ qanday sharoitda qaerga sarflagani haqida O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston tahlilchilari tadqiqot olib borishdi. Tadqiqot xalqaro The Diplomat nashrida chop etildi. Quyida ushbu tadqiqot xulosalari bilan tanishasiz.
Umuman olganda Xitoyning dunyo bo‘yicha investisiya kiritish ko‘lami yirik. Uning investisiya maqsadlari uch maqsadga siyosiy, iqtisodiy va gumanitar yo‘nalishga bo‘linadi. Xitoyning Markaziy Osiyoga investisiya kiritishining yana bir sababi esa mintaqada xavfsizlikni ta’minlash. Ya’ni Uyg‘ur avtonom Respublikasiga Afg‘oniston yoki Yaqin Sharq tarafdan huzhum bo‘lishini oldini olish uchun Xitoy Markaziy Osiyoda xavfsiz hudud ta’minlanishidan manfaatdor. Shuningdek, Xitoy Turkmaniston va Qozog‘istonga gaz va uran manbasi sifatida ham qarab keladi.
Xitoyning investisiyalar bo‘yicha tahlilchilarining fikricha, 2023 yildan bu mamlakat O‘zbekistonga zhiddiy qiziqish bildirmoqda. Sababi, O‘zbekistonda ish kuchi arzon, tinchlik hukmron va tartib bor. Bu Xitoy uchun yaxshi investisiya muhiti deganidir. 2023 yilda O‘zbekiston Xitoydan 3.777 milliard dollar qarz bo‘lgan. Bu O‘zbekiston tashqi qarzining 13 foizi demakdir.
Bu mablag‘larni 20 yil davomida O‘zbekiston qaerga sarflagan?
Xitoyning O‘zbekistonga kiritgan mablag‘larining asosiy sarfi tog‘-kon qazilmalari sanoati va qurilish (63.3 %) biznesi hisoblanadi. Unga Markaziy Osiyo va Xitoyni bog‘lovchi “Oltin yo‘l” gazni qayta ishlab chiqarish loyihasi ham kiradi.
Ikkinchi o‘rinda transport bo‘lib, unda Boeing va Airbus samolyotlarini sotib olish nazarda tutilgan. Uchinchi o‘rinda esa energetika sohasidir. AidData ma’lumotlariga ko‘ra Xitoy O‘zbekistonda asosan tabiiy qazilma resurslarga investisiya kiritishga qiziqadi.
«O‘zbektelekom»ga kiritilgan mablag‘lar…
Xitoyning O‘zbekiston aloqa tizimiga kiritgan mablag‘i ham salmoqli. Xitoy taraqqiyot Banki 2007 yildan O‘zbekiston aloqa tizimiga moliya kiritishni boshlagan. 15.5 million AQSh dollari O‘zbektelekomga azhratilgan. AidData ma’lumotlariga ko‘ra Xitoy siyosiy talablardan ko‘ra ko‘proq mablag‘ taqdim etadi. Ammo, uning sarfida boshqa davlatlar investisiyalari kabi shaffoflik va ochiqlikni kuzatish qiyin. Ikki davlat tarafidan taqdim etilgan huzhzhatlarning ozligi bois kreditlash talablari haqida ochiq ma’lumot olish deyarli imkonsiz.
Kredit evaziga oltin zaxiralari
Xitoy taraqqiyot banki (XTB) kreditlari shartiga ko‘ra import qilinayotgan yirik uskunalar mablag‘ining 85 foizini qoplab beradi. Ammo, import qilinayotgan uskunaning yarmidan ko‘pi Xitoydan keltirilishi kerak. Eng kam kredit 100 ming AQSh dollari, eng yuqori summa esa ko‘rsatilmagan. Kreditni qaytarish muddati 2 yil va umumiy muddat 8 yilgacha bo‘lishi mumkin. Shuningdek kreditlarning qo‘shimcha talablari ham mavzhud. Misol uchun, Tozhikistonda «Dushanbe-2» loyihasiga sarflagan kreditlari evaziga Xitoyning TBEA kompaniyasi Qumarig‘ va Duobadagi oltin zaxiralarini qazib olish imkoniyatini qo‘lga kiritgan. XTB investisiyalarining yana bir xavfli tarafi bu uning korrupsiyalashganidir.
2021 yilda bank antikorrupsiya mashmashalari markazida bo‘lgan va oqibatda uning rahbariyatidan 10 kishi ishdan olingan. O‘tgan yili mazkur bankning sobiq vise-prezidenti 712 million AQSh dollari miqdoridagi pora olganini tan olgan.
Xitoy investisiyasining xavfi nimada?
O‘zbekiston so‘nggi 20 yil davomida Xitoydan katta kredit mablag‘lari oldi. Kredit shartlari esa ommaga to‘liq ochiqlanmagan. Bu O‘zbekiston kelazhagi uchun xavotir uyg‘otadi. Uskunalarning asosiy qismi Xitoydan sotib olinishiga qo‘yilgan talab, davlatda texnologiya qaramligini keltirib chiqaradi. Agar kreditni qaytarish vaqti kechiksa, qo‘shni davlatlardagi kabi tabiiy zaxiralarni yo‘qotish xavfi ham mavzhud.
Korrupsiya holatlarining kuzatilishi esa taraqqiyotning yo‘lini to‘sadi.