Ўзбекистон Афғонистоннинг тан олинмаган ҳукумати билан мулоқотга киришган биринчи давлат.
Икки давлат ўртасидаги муносабатлар келажаги қандай?
Хавфсизлик Ўзбекистон учун ҳар доимгидан долзарброқми?
Давлатлар учун тинчлик муҳим. Бугунги кунда Афғонистон ва Ўзбекистон муносабатлари яхшиланиб бормоқда. Иккала давлат ўртасидаги дўстона муносабатларнинг чуқурлашаётгани дунё сиёсий таҳлилчиларини бефарқ қолдирмади. «The Diplomat» нашри Афғонистон ва Ўзбекистон ўртасидаги алоқаларнинг бугунги кундаги ҳолатига бағишланган таҳлилий мақола эълон қилди.
Мақолада Марказий Осиё давлатларининг хавфсизликни сақлашга қаратилган учрашувларига, Афғонистон ва Ўзбекистоннинг дипломатиясига, минтақавий хавфсизликни таъминлашнинг муҳим жиҳатига алоҳида урғу берилади.
Нашрда айтилишича, 2018 йилда Марказий Осиё давлатлари маслаҳатлашув учрашувлари механизмини йўлга қўйиб, минтақавий интеграциянинг янги тўлқинини бошлаган эди. Ҳозирги пайтда дунёда геосиёсий танглик кучайган, зўравонлик ва турли даражадаги можаролар кўпайиб бораётган бир шароитда Марказий Осиё давлатлари минтақада барқарорликни сақлаб қолиш ва замонавий таҳдид ва хатарларга қарши туришлари муҳим. Бу йўналишда кучларни бирлаштириш учун 2022 йилда Қирғизистоннинг Чўлпон-Ота шаҳрида Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг тўртинчи маслаҳатлашув учрашуви ўтказилган. Унда беш республика хавфсизлик кенгашлари котиблари ўртасида мунтазам мулоқот ўрнатиш ва ҳарбий идоралар ўртасидаги ҳамкорликни кучайтириш таклиф этилганини эслатади. Хавфсизлик кенгашлари раҳбарларининг биринчи учрашуви 2024 йил май ойида Қозоғистонда бўлиб ўтган.
“Минтақавий акторлар биргаликда курашмоқчи бўлган умумий хавфсизлик таҳдидларидан бири халқаро экстремизм, терроризм, гиёҳванд моддалар савдоси ва ноқонуний қурол савдосидир.
Бироқ, Марказий Осиё давлатлари учун яна бир хавотирли омил бор: Афғонистондаги вазият, бу эса тўғридан-тўғри Марказий Осиёда хавфсизлик ва барқарорликка таъсир қилади” – дейилади нашрда.
Сўнгра Афғонистон ва Ўзбекистон ўртасидаги алоқаларга тўхталиб, бугунги кунда Ўзбекистон Афғонистон билан яқин дўстлик ва яхши қўшничилик тамойилларига асосланган прагматик сиёсат юрититаётганини айтади. Аммо бу ҳар доим ҳам шундай бўлмаган. 2017 йилгача Тошкент ўз жанубий қўшнисидан узоқлашишга ҳаракат қилиб, уни миллий ва минтақавий хавфсизликка таҳдид манбаи сифатида кўрган. Шунга қарамай, давлатлар ўртасидаги дипломатик, иқтисодий ва маданий-гуманитар алоқалар тўхтамаган.
Толибон ҳокимиятга келгандан сўнг, Ўзбекистон Афғонистоннинг янги – ва ҳали тан олинмаган – ҳукумати билан очиқ мулоқотга киришган биринчи давлат бўлганини билдиради The Diplomat.
Мақолада қайд этилишича, бу ёндашув Ўзбекистонга икки томонлама ҳамкорлик динамикасини сақлаб қолиш ва кучайтиришга имкон берган. Охирги вақтларда савдонинг ўсганини, 2023 йил охирига келиб савдо ҳажми 860 миллион доллардан ошганини таъкидлайди у.
Ўзбекистон ва Афғонистон биргаликда лойиҳаларни амалга оширмоқда. Масалан,Ҳинд океанидаги Покистон портларига чиқишни таъминлайдиган Мозори Шариф–Қобул–Пешовар темир йўли қурилиши. Тошкент ва Кобул тоғ-кон, энергетика ва қишлоқ хўжалиги каби муҳим соҳаларда инвестиция шерикликлар.
Ўзбекистон ҳукумати Афғонистонни имкониятлар мамлакати сифатида қабул қилаётганини, уни Марказий Осиёга тегишли эканлигини таъкидлаб, Афғонистоннинг минтақавий иқтисодий жараёнларга чуқур интеграция қилинишини қўллаб-қувватлаётганини қўшимча қилинади.
Мақолада кўрсатилишича, Ўзбекистон Афғонистон масаласини Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош ассамблеяси сессиялари, Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг маслаҳатлашув учрашувлари, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти, Турк Давлатлари Ташкилотининг кун тартибига киритмоқда. Тошкент халқаро ҳамжамиятни, шунингдек, сиёсий ва молиявий институтларни Афғонистонни яккалаб қўймасликка чақиради. Ўзбекистоннинг асосий эътибори Афғонистон халқига кенг кўламли гуманитар ёрдам кўрсатишга, шунингдек, терроризмга қарши курашга қаратилган.
Ўзбекистон Афғонистонга ёрдам бериш учун бир қатор таклифларни илгари сурди:
-Афғонистон бўйича БМТнинг доимий комиссиясини ташкил этиш;
-Афғонистон учун махсус Гуманитар ёрдам жамғармаси яратиш;
-Термиз чегарасида Афғонистон халқига гуманитар ёрдам кўрсатиш учун Халқаро транспорт ва логистика хабини яратиш;
-Афғонистоннинг хориж банкларидаги активларини чекловдан ечиш, уларни Афғонистондаги ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш учун ишлатиш;
- Марказий Осиё давлатларининг Афғонистон бўйича махсус вакиллари даражасида Алоқа гуруҳини яратиш ва Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти-Афғонистон Алоқа гуруҳи ишини қайта тиклаш;
Тошкент чегаралар хавфсизлиги, сувдан фойдаланиш ва савдо ривожи бўйича Қобул билан мулоқотни давом эттиришни қўллаб-қувватлайди. Ўзбекистоннинг Афғонистон йўналишидаги фаол ҳаракатлари кўплаб давлатларнинг Афғонистонни фақат можаролар маркази сифатида эмас, балки ижобий нуқтаи назардан кўришига туртки бермоқда. Шу сабаб афғонистонда тинчлик ўрнатиш учун яқин қўшниларини ва бошқа хорижий ҳамкорларини бунга мунтазам чорлаб келмоқда.
Маълум қилинишича, Афғонистон ҳали ҳам радикал исломий гуруҳлар учун хавфсиз макон бўлиб қолмоқда. НАТО қўшинлари Афғонистондан чиқиб кетгандан сўнг мамлакатда Ал-Қоида ва минтақавий ИШИД жангариларининг сони икки баробар кўпайган. Афғонистон халқининг оғир аҳволи туфайли террорчилик фаолияти ҳам ортди. БМТ Тараққиёт дастурига кўра, Афғонистон аҳолисининг қарийб 85 %и қашшоқлик чегарасида яшайди.
«Буларнинг барчаси Марказий Осиё давлатларини жиддий ташвишга солмоқда. Улар Афғонистон муаммосини ҳал этиш учун консолидация (бирлашиш ) зарурлигини чуқур англайдилар. Хавфсизлик ва мудофаа идоралари ўртасида ҳамкорликни йўлга қўйиш, Марказий Осиё давлатларининг ҳарбий хизматчилари ва ҳарбий-техник салоҳиятини бирлаштириш, минтақавий хавфсизликка рахна солувчи ташқи таҳдидларни тезкор аниқлаш ва бартараф этиш зарур деб ҳисоблайди» – дейди нашр.
Шунингдек, Марказий Осиё махсус хизматлари Афғонистон ҳукумати билан ҳамкорликда терроризмга қарши операциялар ўтказиш ва Афғонистонда жойлашган террористик гуруҳларнинг “уйқуда ётганлари”ни аниқлаш учун кучларни бирлаштириши керак.
Минтақавий хавфсизликни таъминлашнинг муҳим жиҳати — Марказий Осиё давлатларининг жамоавий тезкор жавоб бериш кучларига эга бўлишидир.
Маълумот учун, 1997 йил ёзида Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон ўртасида БМТ ҳомийлигида Марказий Осиё баталёни (МОБ)ни ташкил этиш тўғрисида келишув имзоланган. Ҳужжатда келишув асосида МОБ бўлинмалари томонлардан бирининг ҳудудига юборилиши ва жойлаштирилиши кўзда тутилган. Баталён 1999 йилда тарқатиб юборилган.
Мақолада ҳозирги шароитларда минтақавий хавфсизликка таҳдидларнинг ортиши сабабли МОБ моделига амал қилиш мумкинлиги, бу Марказий Осиё давлатларига минтақавий барқарорликка таҳдид солувчи ташқи ва ички хавфларни мустақил равишда, ташқи ўйинчилар иштирокисиз бартараф этиш имконини бериши келтирилади.