«Қамбарота ГЭС-1″ қуриляпти, бу Ўзбекистон учун фойдами ёки зиён?
2 май куни Тошкентда бўлиб ўтган халқаро инвестиция форумининг асосий мавзуси айнан Қирғизистонда қурилаётган Қамбарота ГЭС-1 бўлди.
Қирғизистон ва Қозоғистон билан биргаликда қиймати 2,9 млрд доллар бўлган 1860 Мвт қувватли Қамбарота ГЭС-1 қурилиши лойиҳасини амалга оширишни режалаштирганмиз. Мазкур лойиҳа Қирғиз Республикаси ҳудудида — Норин дарёсида барпо этилиб, йилига 5,6 млрд кв/соат экологик тоза энергияни ишлаб чиқариш имконини беради. Бу лойиҳа Ўзбекистон учун стратегик аҳамиятга эгадир”
деди Бош вазир Абдулла Арипов.
Ўзбекистон бош вазири Абдулла Арипов ушбу ГЕС қурилишини Жаҳон банки биринчилардан бўлиб қўллаб-қувватлагани ва айни пайтда фаол иштирок этаётганини “қувонарли” деб атади.
Банк ва унинг раҳбариятига минтақадаги муаммоларни ҳал этишга қаратилган ушбу лойиҳанинг техник-иқтисодий асосномасини ишлаб чиқишга грант маблағларини ажратгани учун Ўзбекистон ҳукумати номидан миннатдорлик билдирди.
“Фурсатдан фойдаланиб, бошқа халқаро молия институтларини ҳам ушбу лойиҳада фаол иштирок этишга таклиф қиламиз”,
дея қўшимча қилди Бош вазир.
Бундан ташқари шу куннинг ўзида Қирғизистон Вазирлар Маҳкамаси раиси — Президент администрацияси раҳбари Ақилбек Жапаровни қабул қилган Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ҳам Қамбарота ГЭС-1 лойиҳасининг амалий жиҳатларига эътибор қаратган.
Аммо бу ерда бир қанча ўз жавобини кутиб турган саволлар бор. Хўш, бу ГЭС қурилишидан Ўзбекистоннинг манфаати қандай? Агар бу ГЭС қурилиши Ўзбекистон учун ростдан ҳам манфаатли бўлса, унда нега узоқ йиллар давомида Ўзбекистон бу қурилишга жиддий қаршилик қилиб келган? Ислом Каримовнинг Қамбарота ГЭСлари минтақада уруш очиши мумкинлигини айтганда адашганмиди? Минтақадаги энергетик инқирознинг олдини олиши кутилаётган, Норин дарёсидаги ГЭС Марказий Осиёда сувсизлик муаммосини авж олдирмайдими?
Uzdiplomat.uz’нинг навбатдаги таҳлили орқали мана шу саволларга жавоб топишингиз мумкин.
Норин дарёси – Марказий Осиёдаги энг йирик трансчегаравий дарёлардан бири. У Марказий Тяншандан бошланиб, Қирғизистоннинг Иссиқкўл, Норин, Жалолобод вилоятлари ҳамда Ўзбекистоннинг Наманган вилояти ҳудудидан оқиб ўтади.
Узунлиги 807 км, сув сарфи 429 м³/с. Норин дарёси Фарғона водийсига чиққач, унинг суви қисман суғоришга йўналтирилади. Бунда Катта Фарғона, Катта Андижон, Шимолий Фарғона, Катта Наманган каналлари айнан шу дарёдан сув олади.
Энг муҳими, Наманган шаҳри яқинидаги Балиқчи қишлоғи ёнида Норин Қорадарё билан қўшилиб Сирдарёни ҳосил қилади.
Бундан кўринадики, дарёда қуриладиган ҳар қандай ГЕС Ўзбекистонга таъсир қилмасдан қолмайди.
Норинда усиз ҳам гидроэнергетика ишлаб чиқаришда муҳим аҳамиятга эга бўлган кўплаб сув омборлари мавжуд. Улардан энг йириги Қирғизистондаги Тўқтағул сув омбори бўлиб, унда 19,9 километр куб сув тўпланади. Аммо мутахассислар бугунги кунда бу сув омбори ўзини оқлаётганини айтмоқда. Тўқтағулнинг қуйи оқимида Курпсой, Тошкўмир, Шамалдисой ва Учқўрғон ГЭСлари бор. Тўқтағулнинг юқори оқимида, Қирғизистон ҳудудида Қамбарота-2 ва Отбоши тўғонлари жойлашган. Усиз ҳам тўғон ва ГЭС лари кўп бўлган Норин дарёсида яна бир ГЭС пайдо бўлса, бу Ўзбекистонга қандай таъсир қилади?
“Тўқтағул” сув омборини солиштирсак, ўзимизнинг “Чорвоқ” сув омборидан 10-15 баравар катта. Ёки биз йил давомида истеъмол қилинадиган сувимизнинг ярмини ташкил этади. Қирғизлар ривожланиш учун фақатгина “Тўқтағул”нинг ўига қараб қолиш тўғри эмаслиги, агар шундай бўлса, энергетик кризисга кириб қолиш мумкинлигини англашди.
Фарқига келсак, 20 км/куб сиғимга эга сув омборидан олинадиган электр-энергиясини 5,6 км/куб сиғимли сув омборидан олишмоқчи. Яъни иккаласининг ишлаб чиқарадиган электр генерацияси бир хил. Қирғиз Республикаси кам пул билан кўпроқ элекрт ишлаб чиқаришни режалаштиряпти”, – деди иқлимшунос Эркин Абдулаҳатов.
Қирғизистонда, Норин дарёсининг юқори оқимида Қамбарота деб аталадиган 3 та ГЭС қуриш режаси аслида 1980 йилда лойиҳалаштирилган. Қамбарота-1 ва Қамбарота-2 ГЭС лари қурилиши 1986 йилда бошланган. Аммо Совет Иттифоқи парчаланиши ортидан қурилиш секинлашган. 1993 йилга келиб эса қурилиш ишлари бутунлай тўхтатилган.
Лекин қирғиз ҳукумати 2003 йилда Қамбарота-2 ГЭСининг қурилишини қайта тиклашга қарор қилади. Аммо Ўзбекистон ҳукумати Ўзбекистонда суғориладиган ерлар бундан жиддий зарар кўриши, бунинг устига ГЭСлар қурилиши зилзила кўп бўладиган ҳудудларда бўлаётгани сабаб бундан келажакда хавфли ҳалокатлар содир бўлиши мумкинлиги сабаблари билан қурилишга қаршилик кўрсатади.
Аммо 2009 йилга келиб расмий Бишкек ва Москва Қамбарота ГЭСини қуриш юзасидан келишувга эришади ва 2010 йил 27 ноябрда ГЭСнинг биринчи гидроагрегати ишга туширилади. Бу даврда станция қурилиши учун 278 миллион АҚШ доллари миқдорида маблағ йўналтирилган.
2012 йилнинг сентябрь ойида Қозоғистонга сафар қилган Ўзбекистон президенти Ислом Каримов Тожикистонда Роғун ва Қирғизистонда Қамбарота ГЭСларини қуриш режаларига кескин эътироз билдириб, бу минтақада “уруш”ни келтириб чиқариши мумкинлигидан огоҳлантирганди.
У ўшанда электр ишлаб чиқариш учун йирик ГЭС лар ва дарё сувини қисман тўсиб қўядиган улкан сув тўғонлари қураётган Қирғизистон ҳамда Тожикистонга мурожаат қилиб, Амударё ва Сирдарё қуйи оқимларида жойлашган қўшни мамлакатларнинг манфаатларини ҳисобга олишга чақирганди.
“Вазият шу даражада кескинлашиб кетиши мумкинки, бу нафакат қарама-қаршилик, балки урушга ҳам олиб келиши эҳтимоли бор. Шунинг учун чегаралар оша ўтадиган дарёлар масаласида биз жаҳон ва халқаро ҳамжамиятга қулоқ солишимиз керак. Бу дарёлар бўйида жойлашган барча давлатларнинг розилиги ҳар қандай келишувнинг асосий шарти бўлиши керак”
деб айтган Президент Каримов Қозоғистонга расмий сафари чоғида.
2012 йилнинг декабрь ойида Ўзбекистон Бош вазири муовини Рустам Азимов ҳукуматлараро қўшма иқтисодий комиссия йиғини чоғида Россия ва Ўзбекистон расмийлари Қирғизистондаги Қамбарота-1 ГЭС ини текширувдан ўтказишга келишиб олганини маълум қилди.
“Аминмизки, бугун имзоланган протокол Қамбарота ГЭСи масаласини Марказий Осиёдаги сув-энергетик лойиҳаларга алоқадор барча томонлар ўртасида конструктив мулоқотнинг бўлишига хизмат қилади”,
деб айтган Рустам Азимов.
2012 йилда Ўзбекистоннинг ўша вақтдаги Ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов Нью-Йоркда БМТ Бош Ассамблеясининг 67-сессиясида чиқиш қилиб, Ўзбекистон Сирдарё ва Амударёнинг юқори оқимларида қурилиши режаланган барча ГЭС лойиҳалари юзасидан БМТ ҳомийлиги остида халқаро экспертиза ўтказилиши ва уларнинг қуйи оқимда жойлашган давлатлар билан бамаслаҳат қилиниши тарафдори эканлигини маълум қилган.
Эътирозлар ва молиявий қийинчиликлар сабаб 2014 йилда қурилиши режалаштирилган Қамбарота 1- ГЭС қурилиши тўхтаб қолади ва йиллар давомида амалга оширилмай келади.
“Ҳақиқатдан ҳам бизнинг минтақа сейсмик фаол нуқтада жойлашган. Лекин ҳозирги кунда сув тўғонлари ҳам энг юқори зилзилаларга бардошли қилиб қуриляпти.
Гарчи зилзила сабаб қилиб кўрсатилган бўлса ҳам аслида сув билан боғлиқ масала минтақалар ўртасида агрессив вазият юзага келган тақдирда бу мамлакатларга сув тақчилликни кучайтириб юборишини Каримов истамаган”, –
деди иқлимшунос.
Аммо 2021 йил март ойида Қирғизистон президентининг Ўзбекистонга ташрифи чоғида мамлакатлар ўртасида «Қамбарота ГЭС-1 қурилиши» инвестиция лойиҳасини ҳамкорликда тайёрлаш тўғрисидаги битим ва ўзаро электр энергияси етказиб бериш тўғрисида протокол имзоланди.
2022 йилнинг июнь ойидан Қирғизистон Президенти Садир Жапаров Қамбарота-1 ГЕСи қурилишига қайта старт берди. У иншоот ҳақида маълумот берар экан, 1,8 ГВт қувватга эга ГЕС йилига 5,6 млрд кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқаришини очиқлади.
2023 йилнинг 6 январь куни Бишкек шаҳрида Ўзбекистон, Қирғизистон ва Қозоғистон Энергетика вазирлари ҚамбарОта-1 ГЕСини қуриш бўйича йўл харитасини имзолади. 26-27 январь кунлари эса Бишкекда учрашган Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ҳамда Қирғизистон Президенти Садир Жапаров Қамбарота-1 ГЕСини биргаликда қуриш бўйича келишув имзолади.
Ҳукуматлараро битим лойиҳаси Қозоғистон Энергетика вазирлиги томонидан эълон қилинган.
Унга кўра, Қирғизистон ҳудудида алоҳида акциядорлик жамияти тузилиб, унинг 34 % лик улуши Қирғизистонга, 33 % Қозоғистон ва яна 33% улуши Ўзбекистонга берилади. Битимда лойиҳани амалга ошириш муддати тўлиқ тугагач, Қамбарота ГЭС-1 акциялари ва активлари тўлиқ Қирғизистон мулкига ўтиши белгиланган.
Cавол: Қамбарота ГЭСи қурилишига Ўзбекистоннинг янги ҳукумати нега ёрдам беряпти? Жавоб битта – электр!
“Мазкур ГЭС нафақат Қирғиз Республикасини, балки Марказий Осиё мамлакатларининг электр ва сув таъминотида муҳим ўрин тутади.
Лойиҳа доирасида 5,4 млрд куб метрга тенг сув омбори ва 1860 МВт қувватли гидроелектр стансияси ишга туширилади. Натижада йилига ўртача 5,6 млрд кВт-соат электр энергияси ишлаб чиқариш имконияти яратилади.
Қамбарота ГЭС бўйича лойиҳа офисининг очилиши сентябр ойида, техник-иқтисодий асосларни ишлаб чиқиш ишлари эса 2024 йил июл ойида бошланиши кутилмоқда. Лойиҳанинг аниқ миқдори ана шу техник-иқтисодий асослаш натижалари асосида аниқланади”,
дея изоҳ берган Энергетика вазирлиги.
Бир томонда Амударёга жиддий таъсир ўтказиши мумкин бўлган ва яна Ўзбекистоннинг ёрдами билан Афғонистонда қурилаётган Қўштепа канали, иккинчи томондан Сирдарёнинг сувини ичадиган янги оғиз – Қамбатота ГЭСи. Ўзбекистон яқин келажакда сувсиз қолиб кетмайдими?
Эркин Абдулаҳатовнинг фикрича, Ўзбекистон Аффғонистонга ҳам, Қирғизистонга ҳам қурмайсан, фойдаланмайсан дея олмайди. Бу фақатгина вазиятни мураккаблаштириши мумкин, холос.
“Ҳозирги сув омбори қурилмаган тақдирда ҳам сув билан боғлиқ масалалар таранглашиши аниқ. Айни вақтда минтақада Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида сокин, чиройли қўшничилик тамойиллари кетяпти ва бу жуда яхши. Келгусида минтақада иқлим ўзгариши, қурғоқчилик хавфлари кутиб турган бир вақтда келишиб, юртбошлари бир-бирини тушуниб иш қилиши жуда муҳим. “Сендан угина – мендан бугина” тамойили асосида ишлаш доимий давом этиши керак. Агар ундай бўлмаса минтақада кичик-кичик шаклдаги урушлар келиб чиқиши мумкин”
Хўш, ҳам сув, ҳам электр зарур бўлган Ўзбекистон бу вазиятда қандай чора кўриши керак?
“Илм! Ўзбекистон бундай вазиятда фақат илмга таяниши, ўзининг илмий ишланмаларини қўшни мамлакатларга таклиф қилиши керак. Бизда аллақачон бундай муҳим ишланмалар, лойиҳалар бор ва қаерлардадир ўзининг амалий тадбиқини кутиб чанг босиб ётибди”,
деди у.