XIX asrda ikki buyuk imperiya yaъni Buyuk Britaniya va Rossiyaning Markaziy Osiёga qiziqishi kuchayishi sababli mintaqaga o‘zining diplomatlari va zhosuslarini yuborib turgan. Azaldan xalqimizda “elchilarga o‘lim yo‘q” iborasi ishlatilib kelingan. Ammo, xonliklarga tashrif buyurgan barcha elchilarga izzat-ikrom ko‘rsatilmagan. Bugun Uzdiplomat.uz Buxoro amirligiga tashrif buyurgan va xon tomonidan qatl etilgan elchi haqida hikoya qiladi.
Buyuk Britaniyadan kelgan elchi Charlz Stoddart Buxoro amiri Nasrulloxon tomonidan qilgan xatosi uchun qatl etilgan.
Unga, Buxoro zhanubidagi qo‘shnisiga Buyuk Britaniya tomonidan bo‘laёtgan huzhumdan xavotir olmaslikka ishontirish uchun va Sank-Peterburgning huzhumiga bahona bo‘ladigan har qanday holatni bartaraf etish uchun rus qullarni ozod qilishga ko‘ndirish vazifasi yuklatilgan edi.
Ammo, elchining qilgan xatosi uni o‘limiga sabab bo‘ldi.
“1837 yil 17 dekabrь kuni Stoddart Buxoroga kelishi bilan kechirib bo‘lmas xatoga yo‘l qo‘ydi. U ishonch ёrlig‘ini taqdim etish uchun Buxoro amirining saroyiga kelarkan, odatga ko‘ra otdan tushib, hurmat bazho keltirib kirish o‘rniga, shahar aholisini hayratga solib to‘g‘ridan to‘g‘ri otda, askarlari bilan harbiy formada kirib keldi. Tasodifan o‘sha paytda o‘z saroyiga qaytaёtgan Nasrulloxon polkovnik va uning askarlarini shaharning bosh maydonida ko‘rib qoldi. Stoddart egarda o‘tirgan holda Buxoro amiriga salom berdi. Boshqa manbaga ko‘ra esa, Naarulloxon “unga bir muddat tikilib turgan va lom-mim demasdan yo‘lida davom etgan”. Stonddartning amir bilan bo‘lgan birinchi uchrashuvidan keyin ham boshqa tushunmovchiliklar ro‘y bergan natizhada u o‘zini zudlik bilan kalamush bosgan zindonda ko‘rgan»,
degan Piter Hopkrik.
Bu voqeadan keyin amir uni boshqa bahonalar bilan, o‘sha vaqtda mashhur bo‘lgan “qora o‘ra” ga qamaydi.
Hopkirik Markaziy Osiёga tashrif buyurgan boshqa elchilar Berns, Pottinzher va Rolinsonda farqli ravishda Stoddart sharqona diplomatiyaning laganbardorlik va tilёg‘lamachilik usullaridan taъlim olmaganligini aytib o‘tadi.
“Stoddartning ahvoli zhuda ёmon edi, uni Buxorodan olib chiqishning deyarli imkoni yo‘q edi. U yashirin ravishda Buyuk Britaniyaga xat ёzadi va xatida esa, «mening ozod qilinishim – qo‘shinlarimizning Buxoroga zhuda yaqin kelmagunicha amalga oshmaydi”,
degan.
Boshqa manbalarga ko‘ra, Nasrulloxon elchiga islom dinini qabul qilsa uni qo‘yib yuborishni taklif qilgan. Stoddart esa, rozilik bildirgan ammo uni amir oldiga olib borilganida esa, u hech qachon nasroniylik dinidan chiqmasligini aytgan va yana qayta «qora o‘raga» tushgan. Elchini qutqarish uchun Britaniya hukumati hech qanday chora ko‘rmaydi. Hatto Stoddartning do‘stlari Britaniya hukumati uni berahmlarcha ёvuz zolimning panzhasiga tashlab qo‘yganidan noroziligini bildirishadi. Ayniqsa, ularni Stoddartni mazhburlab nasroniylikdan kechib islom diniga mazhburlagani do‘stlarini g‘azabga solgan.
1841 yilning oktyabrь oyida ikki xonning Buxoroga yaqinlashmang, deb ogohlantirishiga qaramasdan Buyuk Britaniyalik harbiy sayёh Konolli o‘zining ishontirish qobiliyati orqali Stoddartni ozod qilishga erishaman deb o‘ylagan edi, ammo u adashgandi. O‘sha vaqtda Buxoro amiri Nasrulloxon ruslarga qarshi kurashishda qirolicha Viktoriyadan ёrdam so‘rab ёzgan maktubiga hali ham zhavob kelmagan edi. Bu esa, Nasrulloxonning zhahlini chiqargan. Konollini esa, bu maktubdan xabari bo‘lmagan. Nasrulloxon shu sababli, ularni elchi emas zhosus deb o‘ylagan. Turli boshqa sabablarga ko‘ra, Nasrulloxon ikkalasini ham qatl qildirgan.